De eerste vondst: een klein orgel met elektropneumatische sleepladen van Pels
Juni 2016
Vorige pagina: een orgel voor mezelf, inleiding en overzicht
Zoals elders op deze website beschreven, groeide ik op met het orgel in de Sint-Bonifatiuskerk in Alphen aan den Rijn. Dit pneumatische orgel uit 1900, gebouwd door Johannes Hilboesen, werd gereviseerd door Bernard Pels in 1940, onder meer door het van nieuwe windladen te voorzien. Deze waren nogal vooruitstrevend, als gevolg van de bemoeienis van adviseur pater dr. Caecilianus Huygens: het orgel kreeg sleepladen! Het kreeg echter geen rein mechanische tractuur, want de ventielen werden elektropneumatisch bediend door middel van een trekbalgje onder elk ventiel.
Ondertussen was ik betrokken als orgeladviseur in het comité dat zich ten doel stelde een koororgel te realiseren in de Sint-Bonifatiuskerk. Het koororgel mocht fysiek niet te groot zijn en moest worden bespeeld vanaf een nieuwe centrale speeltafel, die in het koor zou worden geplaatst en waarvandaan tevens het originele Pels-hoofdorgel op de orgeltribune zou worden bespeeld. Er werd een plan gemaakt voor de dispositie van het koororgel en er werden offertes gevraagd bij verschillende orgelbouwers. Zij kregen ook de kans een overtollig geworden orgel van elders aan te bieden. Omdat de offertes voor een nieuw instrument nogal in de papieren liepen, besloten we ons te concentreren op een overtollig orgel dat niet te veel werk met zich zou meebrengen en zowel qua omvang als qua stijl zou passen in de neogotische Bonifatiuskerk met zijn Pels-orgel uit 1900/1940.
Toen werd in een Nederlands orgeltijdschrift in mei 2012 een orgel te koop aangeboden. Het bleek het kleine zusje te zijn van het orgel waarop ik zo lang gespeeld had: het was gebouwd door Pels in 1938 en bevatte dezelfde soort sleepladen. Het instrument werd echter in de jaren tachtig gereviseerd door Pels' opvolger Pels en Van Leeuwen en de ventielbalgjes werden verwijderd ten gunste van zware magneten die de ventielen direct trokken. Verder werd de zwelkast verwijderd. Een orgelbouwer kocht en demonteerde dit orgel.
Ik beschouwde dit als het perfecte orgel voor de Bonifatiuskerk. De adviseur die ons vanwege het bisdom bijstond, wilde het echter aan de drie geselecteerde orgelbouwers overlaten met welk gebruikt orgel zij zouden komen. Na enige maanden bleek dat een nieuw orgel niet aan de orde was en het ene voorgestelde gebruikte orgel was uiteindelijk voor ons niet acceptabel. In juni 2014, dus meer dan twee jaar nadat het orgel te koop werd aangeboden, beschouwden we het Pels-orgel toch als geschikte kandidaat en we bezochten het opgeslagen orgel om het te onderzoeken. Een orgelbouwer maakte een offerte voor onze plannen. Deze kwam echter onvoorstelbaar hoog uit. Dus ook in tweede instantie ging er een streep door het idee om dit kleine zusje met haar grote broer in de Bonifatiuskerk te verenigen.
Toen, in december 2014, maar liefst tweeëneenhalf jaar nadat ik het orgel ontdekte, ontstond bij mij het plan om het zelf te kopen. Ik zou het kunnen opbouwen in mijn hal, op een nieuwe vloer boven mijn auto's. Ik kwam tot overeenstemming met de orgelbouwer die het instrument had gedemonteerd dat ik het zo ophalen zodra ik de ruimte had om het te assembleren. Daarbij gaf hij mij de ruimte om ook andere orgels in mijn afweging te betrekken.
Geschiedenis
Het orgel is gebouwd voor het Alverna-klooster in Aerdenhout, in de buurt van Haarlem, door Bernard Pels uit Alkmaar in 1938, als opus 125. In 1984 namen de zusters naar een kleinere kapel in gebruik en het orgel werd verwijderd. Het was toen, volgens directeur Peter van Rumpt van Pels en Van Leeuwen, in prima staat, maar fysiek te groot voor de nieuwgebouwde kapel. Het werd geplaatst in de 'Oud-Gereformeerde Gemeente in Nederland' in Geldermalsen in 1986. Het werd hier in 1992 geplaatst, maar werd overbodig toen Van Vulpen een nieuw orgel in deze kerk bouwde.
Het is jammer dat ik geen foto's heb van het orgel zoals dat in het Alverna-klooster stond (iemand?). Hieronder een plaatje op zijn laatste standplaats (foto Kerkenverzamelaar, alle andere foto's Rens Swart). Alle pijpen groter dan 4' zijn van zink, inclusief de frontpijpen.
Het orgel was niet meer in originele staat. De typische grote eiken sleepladen met elektropneumatisch bediende balgjes die de ventielen naar beneden trokken, zoals ik ze ken van het door Pels vernieuwde orgel in de Bonifatiuskerk in Alphen aan den Rijn, werden gewijzigd door de balgjes met elektropneumatische tractuur te verwijderen en directe trekmagneten onder de ventielen te plaatsen, zoals de foto's laten zien.
Verder werden er verende telescoophulzen boven de slepen geplaatst. (De sleeplade staat hier op zijn kant.)
De pneumatische tractuur om de slepen heen en weer te schuiven werd gehandhaafd, hoewel deze bij de laatste verwijdering van het orgel werd beschadigd omdat gedacht werd deze niet meer te gebruiken. De zwelkast was al in een eerder stadium verwijderd. Alle vijf (!) balgen waren al eerder verwijderd en vervangen door één grote balg.
Ja, hier is wel werk aan de winkel … Het orgel lijkt primair te zijn ontmanteld voor (sommige van …) zijn onderdelen. Ik zal denk ik de pneumatische sleepdrukbalgen vervangen door sleeptrekmotoren.
In Geldermalsen was de Mixtuur vernieuwd en de prestanten waren luider gemaakt. (Het verschil tussen een stel zingende kloosterzusters en een zingende conservatieve gereformeerde gemeente is ongeveer een factor tien in geluidsvolume!!) Nadat orgelbouwer René Nijsse het orgel uit de kerk verwijderde, verkocht hij de Mixtuur, Trompet en Subbas apart, jammer maar onze belangstelling (als koororgel voor de Bonifatiuskerk) was niet concreet.
Dispositie
| Pedaal | Hoofdwerk | Zwelwerk † |
| Subbas 16' * |
Prestant 8' Bourdon 8' Octaaf 4' Mixtuur 2–3 sterk * |
Salicionaal 8' Roerfluit 8' Fluit 4' Nasard 2 2/3' Blokfluit 2' Trompet Harmonique 8' * |
* Niet meer aanwezig, pijpwerk apart verkocht.
† Zwelkast en zwelmachine niet meer aanwezig.
Uit de originele dispositie en specificatie, die Pels en Van Leeuwen zo vriendelijk was aan me te verstrekken, blijkt dat de windlade van het tweede manuaal een octaaf uitgebreid was ten behoeve van de superoctaafkoppels, hoewel ik dit niet kan terugvinden op mijn destijds gemaakte foto's. Het zou heel mooi zijn! Overigens maakt dit de windladen van het zwelwerk nog breder dan ze toch al zouden zijn: 390 cm inclusief sleeptractuur.
De speeltafel is erg fraai en natuurlijk doet hij me denken aan het orgel dat ik vanaf mijn 13e bespeelde … (zie de foto uit 1977 op http://www.rensswart.nl/orgels/).
Om te besluiten een paar foto's van het pijpwerk, dat netjes verpakt in krantenpapier ligt te wachten op zijn volgende leven. Hopelijk in mijn bedrijfshal. Dit is de Nasard 2 2/3'.
En dit is de Octaaf 4'.
…
Volgende pagina: wat nu? En een zwelmachine en jaloezieën, windmachine en windladen
Overzicht: een orgel voor mezelf
Met vriendelijke groeten,
Rens Swart