Reparatie van de balgjes van een zwelinstallatie
Juli 2017
Overzicht:
- Een conventionele zwelmachine
- Zweljaloezieën individueel bediend door balgjes
- Werking en verwijdering van de balgjes
- Reparatie van de versleten balgjes
Een conventionele zwelmachine
Alle romantische orgels hebben ten minste één 'afdeling' (bespeeld vanaf het tweede of derde manuaal) waarvan de orgelpijpen zijn geplaatst in een min of meer geluidsgeïsoleerde ruimte: de zwelkast. De geluidsintensiteit wordt bepaald door tien tot dertig jaloezieën, gemaakt van dikke houten panelen, die kunnen worden geopend door de organist door met zijn rechtervoet het zwelpedaal in te duwen. In de meeste orgels zijn de zweljaloezieën onderling verbonden door een houten balk en met een balk naar het zwelpedaal. Hieronder zie je de zweljaloezieën van het Sint-Annaorgel dat ik demonteerde. (De deur op de voorgrond is normaliter natuurlijk gesloten.)
Als de overbrenging niet direct (mechanisch) is maar electrisch, wordt een 'zwelmachine' gebruikt om de balk aan te duwen. Zo'n zwelmachine bevat een reeks balgjes die successievelijk worden opgeblazen, zoals in het orgel hierboven (niet zichtbaar).
Zweljaloezieën individueel bediend door balgjes
Het pijpwerk van het positief van het Hilboesen/Pels-orgel van de Sint-Bonifatiuskerk in Alphen aan den Rijn is inderdaad geplaatst in een zwelkast. De geluidsintensiteit wordt bepaald door twaalf deuren of jaloezieën, gemaakt van 40 mm dik mooi rechtdradig oregon pine. In het Bonifatiusorgel echter, gebouwd in 1939 door Bernard Pels in Alkmaar, worden de twaalf jaloezieën individueel bediend door een balgje. Elke jaloezie is volledig open of volledig gesloten. De geluidsintensiteit (het volume) wordt niet bepaald door de openingshoek van alle jaloezieën samen, maar door het aantal jaloezieën die volledig open staan. Deze manier van crescenderen heeft voordelen en nadelen, maar het crescendo-effect is zeker niet slechter dan dat van het conventionele 'lineaire' systeem (en daarvan kan ik getuigen omdat ik op dit orgel meer dan 25 jaar gespeeld heb).
Het balgje van elke jaloezie is normaal gesloten en de jaloezie open en een veer zorgt daar mede voor, waardoor op het moment dat het orgel uitgeschakeld wordt de jaloezie geopend wordt. Dit zorgt ervoor dat de temperatuur van het orgel homogeen is en dat het pijpwerk in de zwelkast niet ontstemd raakt ten opzichte van de rest van het orgel, mocht de temperatuur veranderen. Als de organist het zwelpedaal dichtdrukt met de hak van zijn rechtervoet, wordt een elektrisch contact gemaakt, waardoor een magneet wordt bekrachtigd en een paar schijfventielen wordt geopend, waardoor de orgelwind het balgje opblaast. Via een stalen draad wordt de jaloezie dichtgetrokken.
(Overigens, het groene vilt op de bovenkant (en de onderkant) van de jaloezieën is daarop zi'n dertig jaar geleden door mijzelf aangebracht, toen ik organist van deze kerk was, om het zweleffect te verbeteren door de akoestische isolatie van de zwelkast te vergroten bij gesloten jaloezieën. Deze en andere maatregelen bleken heel goed te werken, waardoor het crescendo- en vooral het decrescendo-effect van het orgel in Sint-Bonifatius verbazingwekkend groot waren.)
Het zwelpedaal is in de speeltafel verbonden met een contactrail via een houten balkje, op onderstaande foto gezien direct rechts van het midden. Door de balk naar boven of beneden te bewegen, worden de (genummerde) contacten geopend of gesloten. De zwelkast heeft echter twaalf jaloezieën, dus hoe zit dat?! Daar is over nagedacht, want de vier jaloezieën die het laatst worden geopend worden in paren van twee geopend. En dat is slim, want het dynamische verschil tussen 8 jaloezieën open en 4 gesloten is bijna verwaarloosbaar ten opzichte van 9 jaloezieën open en 3 gesloten. Op deze foto zien we in het midden de vaste combinaties, links de gesoldeerde contacten van de orgelkabels naar het orgel en uiterst rechts het nieuwe elektronicapaneel voor de beneden opgestelde koor-speeltafel.
Meer details van de constructie hieronder, in mijn beschrijving van het werk dat ik aan de zwelinstallatie uitgevoerd heb.
Werking en verwijdering van de balgjes
De balgjes zijn gemaakt van gerubberiseerd canvas of linnen, gelijmd op de kopse kanten van de houten balgbladen. De 'vouwen', zoals de in- en uitvouwende verbindingen tussen boven- en onderbalgblad worden genoemd, worden gevormd door dik karton dat op het linnen gelijmd is. Omdat er geen latjes zijn bevestigd op waar het linnen op de kopse kant van de balgbladen is gelijmd, komt op den duur de lijm los (de zaak beweegt immers en staat onder druk van de orgelwind). Daardoor gaan de balgjes behoorlijk lekken. Dat zorgt niet alleen voor geruis en gesis, maar belangrijker nog, het decrescendo-effect (het dynamisch bereik) van de zwelinrichting werd behoorlijk verminderd (eigenlijk was het zwel-effect vrijwel nihil).
Het was niet makkelijk te bepalen hoe de balgjes moesten worden losgemaakt, of de zwelmachine als geheel. Uiteindelijk bleek dat de balgjes elk met drie schroeven vast zaten aan de binnenkant van de windkanaal of cancel waaruit ze gevoed en bediend worden! Om bij die schroeven te kunnen, moesten de voorslagen (houten panelen) worden verwijderd die bij wijze van zijkant op de cancel zijn geschroefd. Maar deze zitten wel aan de achterkant, dus aan de kant van de jaloezieën. Enkele jaloezieën werden verwijderd en het was onvermijdelijk enige acrobatische klauterpartijen te ondernemen om erbij te kunnen.
Eén jaloezie verwijderd, veer losgemaakt. Achterpaneel van de cancel verwijderd. De pneumatische overbrenging is zichtbaar. Ook twee glimmende schroeven zijn zichtbaar.
De pneumatische pistons in de cancel worden zichtbaar nadat de voorslagen zijn verwijderd. Ook zijn de hoefijzermagneten zichtbaar en twee van de schroeven die losgeschroefd zijn. En de hand van mijn assistent.
De werking van het mechanisme van worden uitgelegd aan de hand van de foto hieronder. De mate van complexiteit is karakteristiek voor de elektropneumatische of pneumatische tractuur. Zoals hierboven opgemerkt, is normaliter het balgje samengevouwen, mede door een trekveer, waardoor de zweljaloezie open blijft staan. Als het elektrische contact wordt gesloten doordat de organist zijn voet op het zwelpedaal naar beneden beweegt, wordt de hoefijzermagneet bekrachtigd. Deze trekt een klein stalen schijfje aan, waardoor een klein windkanaaltje wordt afgesloten naar een klein vierkant balgje dat aan de bovenkant van de cancel is gelijmd (het donkerbruine dingetje). De winddruk in de cancel drukt vervolgens dat kleine balgje leeg (in de omgevingslucht) waardoor het daaraan bevestigde stalen draadeinde omhoog getrokken wordt. Daardoor wordt het grote ronde schijfventiel, dat op de bodem van de cancel zichtbaar is, geopend en tegelijk een soortgelijk schijfventiel onder de bodem de toegang naar de omgevingslucht afsluit. Via het open schijfventiel stroomt wind onder druk van de cancel door een windkanaal in de bodem van de cancel naar het grote zwarte zwelbalgje. Daaraan zit via een stalen draad de jaloezie bevestigd, die door het opblazen van het zwelbalgje wordt dichtgetrokken. Dus in feite bestaat de tractuur uit vijf stappen …
De hoefijzermagneet trekt een klein rond stalen schijfje aan, waardoor twee kleine ronde windkanaaltjes worden gesloten.
Reparatie van de versleten balgjes
De twaalf balgjes werden meegenomen naar de werkplaats. In het algemeen was het linnen, dat dateert van de restauratie van 1984, in prima staat: het had alleen losgelaten van de balgbladen. Van enkele balgjes waren de hoeken van de vouwen versleten en in enkele gevallen hadden de kartonnen 'vouwen' losgelaten van het linnen. We besloten alleen het versleten linnen te vervangen, om al het linnen opnieuw op de balgbladen te lijmen en om versterkingsstukken op de hoeken te lijmen.
De kartonnen 'vouwen', die zorgen dat de balgjes hun vorm houden als ze in- en uitvouwen, was in enkele gevallen losgelaten van het linnen.
Soms hoefde alleen het linnen opnieuw op de balgbladen gelijmd te worden. In alle gevallen werden linnen versterkingsstukken opgelijmd, zoals middenboven te zien.
Het balgje is klaar.
Enkele balgjes moesten geheel opnieuw bekleed worden. Hier zie je onder het verwijderde en 'uitgeklapte' linnen, met daarop het karton dat voor de vorm van de vouwen zorgt, en boven het nieuwe rechthoekige stuk linnen waarop de kartonnen vouwen worden gelijmd. De bruine stukken karton zijn oud en worden hergebrukt als ze niet gedelamineerd zijn, het donkergrijze is nieuw.
Nadat het gelijmd is, wordt het linnen afgesneden langs de rand van de balgbladen.
Het is verstandig om de gelijmde randen van de gerubberiseerd linnen bekleding te fixeren op de balgbladen door er latjes overheen te schroeven. Alleen op de lijm vertrouwen, zoals in 1984 om een of andere reden was gebeurd, is niet verstandig. Het maken en bevestigen van de latjes is wel een hoop werk méér …
Vervolgens werden de twaalf balgjes weer aan de cancel van de zwelmachine geschroefd. De achterpanelen van de zwelmachine werden weer aangebracht, de veren en stalen staven werden weer aangebracht, enzovoort. Mijn maat Koos helpt. Je zou zeggen dat hij zich aan het klaarmaken is om de Lezing uit de Bijbel te lezen 
Let ook op de stola …
Dit is het resultaat.
Er zijn helaas nog twee balgjes die niet werken. De ene heeft een elektrische fout die moeilijk is op te sporen. Het kan zelfs te maken hebben met de elektronica van de nieuwe verbinding met de koorspeeltafel. Het andere balgje werkt niet omdat het kleine bruine balgje in de cancel lekt. In afwachting van toestemming om dit te repareren, werden de twee balgjes vastgezet in hun open stand (waardoor de jaloezie gesloten is), omdat dan de zwelwerking optimaal is (van gesloten naar iets open is effectiever dan van bijna open naar helemaal open).
Inderdaad is het dynamisch bereik van de zwel weer zeer groot! Kortom, dit was een dankbare opdracht.
Met vriendelijke groeten,
Rens Swart