Reparaties aan een balgjeslade en andere onderdelen
mei 2016
Inleiding
Het orgel van de kerk van Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw in Borgerhout (een voorstad van Antwerpen), dat ik samen met titularis Johnny Verbeken bespeel, is in 1958 gebouwd door Jos Stevens. Het is een 40 stemmen tellend instrument, dat twee typen windladen bevat: balgjesladen en directladen. De directladen worden hoofdzakelijk gebruikt voor de stemmen die extensies hebben (units) en voor de frontpijpen. De overige windladen zijn zogenaamde balgjesladen.
Aan de balgjesladen heb ik op 10 mei 2016 twee – voor mij althans – tamelijk spannende reparaties verricht. Daarnaast heb ik twee eenvoudiger mankementen met de tractuur verholpen. Voor mezelf en de kerkfabriek heb ik foto's gemaakt en ik vind het leuk mijn ervaringen via deze webpagina te delen, geheel in lijn met mijn motto "fascinatie is de sleutel tot kwaliteit".
Wat is een balgjeslade?!
Een balgjeslade is een vorm van een windlade. Windladen vormen het hart van een orgel: het zijn de grote houten bakken waarop de pijpen opgesteld staan. Er zitten ventielen in die bepalen welke pijp 'wind' (orgelterm voor lucht onder druk) krijgt en dus 'spreekt'. Er zijn in de loop van de geschiedenis verscheidene soorten windladen bedacht om pijpen zo accuraat mogelijk te laten spreken.
Een balgjeslade is een tamelijk weinig voorkomende vorm van de registercancellade. Jos Stevens bouwde dit type lade in de jaren vijftig en zoals gebruikelijk had elke orgelbouwer zijn eigen variant. Bij de registercancellade staan alle pijpen van één register op een holle ruimte (de cancel) die alleen onder druk staat als het register is ingeschakeld ('opengetrokken'). De opening naar de pijp in de registercancel wordt afgesloten door een vilten schijf die op een staand keilbalgje is gelijmd. De foto's hieronder zullen het waarschijnlijk wel verduidelijken. Er is één zo'n balgje per pijp (!). Het keilbalgje staat continu onder winddruk, waardoor de opening naar de erboven staande pijp wordt afgesloten. Op het moment dat een toets wordt ingedrukt, opent een magneet een ventiel naar de lucht buiten de windlade, waardoor de balgjes behorende bij die toets worden leeggedrukt. Als een register is ingeschakeld, kan daardoor lucht uit de registercancel naar de pijp stromen.
Reparatie van twee mankementen in de hoofdwerkladen
Sinds enige tijd kampt het hoofdwerk van het orgel van de kerk van O.L.V. ter Sneeuw met twee mankementen die met het functioneren van de balgjeslade te maken hebben. De vierde re van de hogere registers van het hoofdwerk blijft regelmatig hangen (dat wil zeggen: blijft klinken als de toets is losgelaten). Het tweede mankement is het doorlopend spreken van de tweede mi van de trompet van het hoofdwerk. Het eerstgenoemde probleem is al een aantal jaar oud, maar is het de afgelopen maanden duidelijk erger geworden. Dit was om twee redenen enigszins complex en daarmee toch ook wel spannend.
In de eerste plaats moet de oorzaak van het probleem worden gevonden en dat kan alleen als je de werking van de balgjeslade goed begrijpt. Het komt erop neer dat er niet aan de hand is wat je denkt. Als de hogere registers blijven doorklinken zit het probleem niet bij de balgjes van die hogere registers. Door goed na te denken en een aantal goede testen te bedenken is de oplossing wel te vinden.
In de tweede plaats is het werken aan het hart van dit type orgel niet zonder risico, immers, de zaak is juist gaan disfunctioneren vanwege een kleine windlekkage. Een flinke plaat moet van de onderkant van de windlade worden geschroefd en deze plaat moet ettelijke doorvoergaten voor de orgelwind goed afsluiten als deze opnieuw gemonteerd wordt. Vaak zijn de kleinste windlekkages oorzaak van moeilijk te begrijpen problemen. De oorzaak kan pas worden bevestigd als het balgje wordt losgestoken om deze te inspecteren (hoewel je ook een test kunt uitvoeren waarbij je een kanaaltje dichtdrukt). En dan moet ik uiteindelijk natuurlijk nog in staat blijken om het balgje te repareren …
Nu de plaatjes. Dit is de onderkant van de onderste windlade van het hoofdwerk met daarop de kleinere pijpen (discant). We zien vooraan de magneten en daarachter de windladebodem. Deze 'kanaalplaten' zitten met vele schroeven vast, die kleine lekkages van het ene in het andere kanaal moeten voorkomen. Onderop de foto zie je nog de tegels die op een van de balgen van het hoofdwerk liggen. Het is duidelijk dat de krappe bereikbaarheid de klus niet makkelijker maakt.
Dit is de losgeschroefde ladebodem. Deze tamelijk zware plaat zit met 29 grote schroeven vast. Er lopen 12 kanalen in die de toontractuur voor de pijpen behorende bij 12 toetsen regelen. Normaal staan ze continu onder winddruk. Alles wat zwart is, is het gevolg van de (het vuil in de) lucht en in de buurt van de boringen duidt het vooral op lichte lekkages. Maar ja, zie zo'n grote plaat maar eens luchtdicht vast te schroeven.
Als een toets wordt ingedrukt, laat de magneet de lucht ontsnappen en worden de balgjes in elkaar gedrukt. Er is één balgje onder elke pijp, zoals eerder beschreven. De kanalen die op de tweede foto van voor naar achter lopen, zijn de registercancellen en deze staan onder druk zodra een register wordt getrokken. Als een balgje ineen gedrukt wordt, sluit de eropgelijmde vilten schijf niet langer een gat af, waardoor er lucht kan stromen naar de pijp die er bovenop staat.
Ook hier duiden de zwarte sporen op het witte schapenleer, dat moet zorgen voor de luchtdichte aansluiting van de ladebodem op de onderkant van de windlade, op kleine lekkages, waardoor vuil uit de lucht achterblijft.
Hier zie je het duidelijkst de balgjes, de gaten die zorgen dat de balgjes opgeblazen blijven of juist leeggedrukt worden door de omringende lucht, en de op het balgblad gelijmde leren en vilten schijven die het gat afdekken waardoor de wind naar de pijp erboven kan stromen.
Nadat ik had beredeneerd welk balgje de boosdoener zou moeten zijn, heb ik deze met een beitel van de lade losgestoken. Het was aan de buitenkant niet te zien dat dit balgje lek zou zijn. Inderdaad bleek het beredeneerde balgje lek.
Ja hoor! Het leer bleek aan één kant verteerd. Het veertje zorgt er overigens voor dat het balgje onafhankelijk van de winddruk binnen en buiten het balgje een voorkeur heeft voor de uitgevouwen stand.
Het dunne pneumatiekleer is van het balgje gestoken. Er zijn twee kartonnen spaantjes die voor de vorm zorgen. Je ziet goed hoe het balgje in elkaar zit.
Uit een nieuw stuk zeer dun soepel schapeleer snijden we een nieuwe belering.
Oud en nieuw boven elkaar.
Het is even prutsen, maar zo ziet het opnieuw beleerde balgje eruit.
Dit is weer in de windlade gelijmd en de ladebodem is weer met 29 schroeven vastgezet. Wat blijkt? Het werkt! Het mankement is verholpen en treedt onder geen enkele testomstandigheid nog op en bovendien werkt de lade voor het overige nog steeds goed.
Bij de Trompet is er duidelijk iets anders aan de hand. Het doorlopend spreken kan niet komen doordat een balgje lek is: denk daar maar eens goed over na! De windladebodem van de baslade van het hoofdwerk zit met 'slechts' 20 schroeven vast, maar heeft als complicatie dat je deze moet verwijderen bóven de kleine pijpen van de discant. Hier is de bodem inderdaad verwijderd.
Aha, de boosdoener is een ventielschijf die is losgekomen en het kanaaltje naar de pijp niet meer afsluit. Zie je hem?
Het balgje heb ik op zijn plek gelaten en zo is de schijf vastgelijmd aan het balgblad (of feitelijk de onderste leerschijf). Gelukkig is het het voorste register, anders had ik er wel heel slecht bij gekund met alle discantpijpen eronder!
Weigerend register
Dan nog een derde probleem: de bas van de Octaaf 2' van het hoofdwerk doet het niet meer. Simpel: een lek membraan. Je ziet het niet maar het is er wel: lekkage! Dit is een veelvuldig weerkerend probleem bij (elektro)pneumatische orgels als gevolg van veroudering of beschadiging van het kwetsbare dunne leer, maar gelukkig eenvoudig te verhelpen. Bovendien is het onterecht dergelijke laden, zoals nog wel eens wordt gedaan door voorstanders van mechanische sleepladen, als bedrijfsonzeker af te serveren, immers dergelijke membranen gaan tientallen jaren mee en deze orgels hebben tientallen jaren probleemloos gefunctioneerd.
Dit membraan is vernieuwd.
Zwijgende grote frontpijp
Vierde probleem: de eerste sol van de Contrabas 16' marcheert niet. Het toetscontact en ook de contacten in de koppelkasten in de speeltafel blijken goed te werken (de koppelkast zit rechtsonder), door andere contacten te maken blijkt dat het toetscontact onder stroom staat.
Dit is een groot orgel en de speeltafel is dus ook bepaald complex en een indrukwekkend staaltje van elektropneumatische orgelbouw.
Deze grote pijp staat in het front op een frontlade. Het ventiel werkt ook, dus het moet ertussen zitten. Het bleek dat er bij de magneet een slecht contact zat. Ook dit is gerepareerd.
Ter vergelijking: zo ziet de speeltafel er van de 'normale' kant uit.
En zo togen wij met een tevreden gevoel naar huis …
> Volgende pagina: demontage van een elektropneumatisch orgel
Met vriendelijke groeten,
Rens Swart