Demontage van een orgel: een magazijnbalg uit 1891
Juni 2016
Vorige pagina: uitgebreid geïllustreerd: de demontage van een electropneumatisch orgel van Verschueren
Het kleine dorpje Dongen-Vaart, vlakbij waar ik woon in Dongen, heeft zijn eigen kerk. Als gevolg van het teruglopend kerkbezoek en de daarmee samenhangende financiïle consequenties werd besloten deze kerk te sluiten. Hij werd verkocht aan een echtpaar. Hoewel het zeer interessante eenmanuaals mechanische orgel van Vermeulen uit 1891, waarover ik een diepgaand rapport schreef, perfect zou passen in de plannen voor een koororgel in de Sint-Bonifatiuskerk in Alphen aan den Rijn, werd dit niet toegestaan omdat dit zou betekenen dat er elektrische tractuur aan zou worden toegevoegd. Uiteindelijk besloot het kerkbestuur dat het orgel in de kerk zou achterblijven en eigendom van de nieuwe eigenaar zou worden. Ondertussen stond de originele magazijnbalg, ontworpen voor een tweemanuaals orgel met pedaal dat nooit gerealiseerd werd, buiten gebruik in de toren nadat het orgel verplaatst werd naar het koor van de kerk.
Toen ik met de nieuwe eigenaar van het orgel sprak, besloot hij dat ik de originele magazijnbalg van Vermeulen uit 1891 zou mogen verwijderen, zodat hij de ruimte voor andere doeleinden zou kunnen gebruiken.
Nadat de magazijnbalg werd verplaatst, werden de twee schepbalgen zichtbaar, voorzien van windinlaten. Op de foto boven is te zien dat slechts één van de twee tredbalken nog aanwezig is. De gehele magazijnbalg is uit massief eiken vervaardigd. Waarschijnlijk is het leer nooit vervangen, terwijl hij nota bene in 1891 is gebouwd!
Door de deuropening kun je het orgel zien: het werd naar voorin de kerk verplaatst in 1996, waarbij de oude magazijnbalg in de toren achterbleef.
We verwachtten het niet, maar de 240 bij 120 cm grote magazijnbalg weegt 210 kilogram. I heb (had?) een hoop vrienden. De eigenaar kwam op het idee een bouwlift te gebruiken om de magazijnbalg naar de kerkvloer te laten zakken.
De balg staat rechtop op karretjes (hondjes, dollies) in de werkplaats. Je ziet links de vouw van een van de twee schepbalgen.
Op deze manier concludeerde ik dat de balg 210 of 220 kilo weegt. Ik heb hem met mijn werkplaatskrik van het hondje getild en op de personenweegschaal laten rusten. Als je dit een uiterste uiteinde doet en als het gewicht van de balg links en rechts evenredig verdeeld is, kun je zo het gewicht bepalen.
Zowel de gehele balg als het stukje windkanaal dat er nog aan zit, zijn van binnen geplakt met handgeschreven notities, gedeeltelijk uit schoolschriftjes … van vóór 1891 waarschijnlijk! Dat papier dient ervoor om te voorkomen dat orgelwind ontsnapt via scheurtjes en noesten in het hout.
De grenen tredbalk was voorzien van een holle trede. Daarin bleek een beetje zand en troep te zitten, wat metalen dingetjes en kolen. Ik vermoed dat deze holle ruimte werd gevuld om als contragewicht te dienen tijdens het pompen en dat daarvoor gewoon straatzand werd gebruikt, waarbij het zand gedurende de jaren uit de ruimte is ontsnapt via scheurtjes, waardoor de andere rommel van de straat achterbleef, waaronder … kolen! Kom daar tegenwoordig eens om, ziet u dat nog op straat tegenwoordig?! Het grenen was ernstig aangetast door houtworm en nadat ik het zorgvuldig opgemeten en gefotografeerd had, heb ik het vernietigd. Alleen de treeplaat niet, want die was als enige van massief eiken vervaardigd.
Vermeulen gebruikte eiken voor het frame en de panelen van de balg, maar was niet zo precies bij het selecteren van het kernhout. Er zat ook spint aan en dat keerde hij naar binnen, zoals je op de meest linkerbalk kunt zien op de tweede foto hierboven. Maar dit eiken spinthout heeft ook te lijden van houtworm!
Het spinthout werd behandeld met een chemisch bestrijdingsmiddel. Dit natte goedje verhoogt het contrast, zodat het spinthout heel goed zichtbaar wordt. We hopen er het beste van! We zullen de balg af en toe bewegen, want daar houden houtwormen niet van.
.
Overzicht: een orgel voor mezelf
Met vriendelijke groeten,
Rens Swart