9 September and 7 November 2014; 2 Juni 2015

Overzicht van deze pagina

• The first organ lessons
• Specialisation: pipe organ
• Organ building?
• Further organ lessons
• Lessons from a like-minded
• No organ lessons any more …
• Musicology and harmony
• Registrant tijdens orgelconcerten
• Uitsmijter ter opinievorming

As written on the previous page, I started with Primary Musical Education at the regional music school in Alphen aan den Rijn, by madam Van Hooff. During the second year, I started with organ lessons. That was on the large electronic Eminent organ (with full pedals) in the small room in Hooftstraat 162, where the music school was housed in a kind of squatted house … My teacher was the energetic Domingo Belled, originated from Spain, in Alphen aan den Rijn also know from the 'Operette choir Sint Bonifacius' (see the photo I glued in my first notebook, to the right). Of course we started with the well-known course books of Folk Dean. I was more a dreamer than a very hardworking student, but nevertheless it went fast. Also 'An der schönen blauen Donau' from Strauss was played by me, with a coda from Belled on a separate sheet!

The organ education was in fact very broad. It concentrated on the notes and the playing technique, both for the typical electronic organ and the classical repertoire. Belled introduced on a certain moment the organ methodology Ars Organi from Flor Peeters, but only parts of it where used.

On a certain moment – I was just on high school – it became clear that I wanted to specialise in the classical direction. For that two manuals with the full compass and a full pedal were necessary and the Solina B200 that my parents had bought (see my drawing to the right) did not have these. It was a little costly to again buy a study organ and therefore as of September 1976 I went to practice in 'our own' Sint-Bonifatiuskerk, first Saturday mornings, later also on Wednesday afternoons.

The specialisation became more serious, so after three years of lessons from Belled, I switched to the specialist teacher at the Alphen music school: Janhans Mathlener, a South-African who studied in Amsterdam with Jan Raas. He gave his lessons on the Pels organ from 1965 in the Goede Herderkerk (church of the Good Shepherd) at the Ten Harmsenstreet: see photo to the right. This clearly was another piece of cake. As I was used to the romantic sound of the organ in the Saint Boniface, I had never heard such a neo-baroque organ. It was different but to some extent I liked it a little.

The need for an organ with two full manuals and a full pedal was strong, but a Johannus was rather costly. In November 1977 the Bodegraven organ factory Eminent introduced a reasonably priced, slightly limited organ: the Omegan 7100. My parents bought this organ and, after fourty years, it still works perfectly! And why? Because I still practice on it!

Jan-Hans Mathlener was a good, modest teacher. He felt what was dormant in me and gently stimulated it. He introduced me to really everything you can imagine. Ars Organi from Flor Peeters, but not exclusively. Fingerings, but only if I needed it. Bach and Franck. When I came to the lesson with the book Preludes and fugues by Bach I ordered, but it turned out not to be the intended book 'Acht kleine …', he just taught me out of it. He also taught me harmony and how to accompany a congregation. When I told him that I heard a very different way of accompanyment in the Boniface Church, namely – later on I could formulate it better – not chop-chop-chop a different chord on every note, but more lying and gliding chords, he tried to understand me. There was clearly a gap between Protestant use and how it went in a Catholic church like ours.

Mathlener stimulated me without me noticing it myself. He even wanted to teach me Gregorian, which unfortunately did not happen. He sent me to all kinds of playing occasions of the music school, where I was the only (and rather shy) organ student to play my pieces, for example on the organs in De Bron. Actually he must have done that for me to gain – what you would call now – stage experience. The conservatory option did come along, but given my preoccupation with astronomy, I did not have much interest in that. In retrospect, Mathlener tried to develop my talents in all sorts of ways, but because I was not really fanatical and rather a dreamer than a hard worker, I made less progress than Mathlener liked, given my talent. That became clear to me only when we said goodbye to each other, when he returned to South Africa after I had had three years of lessons from him.

There is one thing I very clearly remember. Mathlener noticed that I was also interested in the technique of the organ. At a certain moment, Mathlener during the lesson suddenly removed the music desk without prior notice. At the Pels organ you then look into the interior and you see the dozens of abstracts: the wooden trackers connected to the keys. "Wow!!!" Immediately I leaned forward and watched what happened when I played the keys. Mathlener must have foreseen this. I wanted to know a lot more about this and Mathlener recommended the book 'Orgelbouwkunde' by Oosterhoff and Bouman, that I put directly on my wishlist and got on my sixteenth birthday.

Then a disastrous year followed. After the departure of Mathlener, the other organ teacher – I will not mention his name – took over the lessons. He gave me copies of Bach's chorales from band V, which he had annotated with numerous clues: at each note a fingering, an articulation, bows and much more (see the detail of the score to the right). I was supposed to exactly write it over. That was a shock, that's not the way to play the organ? When I came to class I had only copied the fingering and my teacher called: "no, everything!" Fingering was not only superfluous, but also extra super-clumsy. The fingering was written in such a way that you no longer had to think about the articulation, but the clumsy fingering forced you to release notes. Until now, I was a bit dreamy, young, and naive, but the stubborn thinker apparently already came up into me. "Isn't it much more logical that you play organ music because you understand the music and that you understand how to play articulation? Play with your mind instead of being forced by an awkward and largely superfluous fingering?!" I certainly will not have said that, as I was usually as thoughtful as my parents, but that's how I felt it. Eventually we did not touch the organ anymore: the only thing we did during the lessons was discussing. To make things a little easier, he switched to music at a lower level. But then he began to scribble in my books with red pen as if they were for one-time use … I was careful with my stuff so that was against my principles and did not help …

This man got a different job (not because of me, I think) and the kind Henk Gijzen became his successor. With Henk I got a typical baroque specialist, but I also learned a lot of other music from him, including the Suite Gothique by Boëllmann. The only thing I did not understand then (and not yet) is that he was zealous for the purchase by the Regional Music School of a small Reil-organ: isn't such a little organ completely unsuitable as a teaching instrument, because you can not learn to play romantic music on it in any way? Nevertheless, I already decided to stop with organ lessons in order to concentrate on my high school exam.

After a two-year break – I now studied astronomy at Leiden University – I took lessons again, this time not through the Alphen regional music school, but from Simon Stelling, organist of the Steinmeyer organ in the Advent Church in Alphen. With Simon I met a man at exactly the same wavelength as me, although I experienced the environment for the majority consisting of what I would call heavily protestant organ students as a major culture shock. Simon became a good friend, fascinated by religious architecture, nineteenth- and twentieth-century organs and organ music. He was in everything an independent thinker, also (or in particular) towards religious subjects. We discussed quite a bit "at the sharpest part of the cut" (OK, that's Dutch literally translated), about 'my' more or less French-styled organ in the Bonifatiuskerk that, according to Simon, was piteously wasted, but that I liked more than 'his' German Steinmeyer organ, which acoustics were better and what inspiration the Catholic church had to offer, while according to Simon they mainly sold off their liturgical and musical heritage. Simon taught me everything, harmony, but also, for example, a piece of Messiaen as a technical exercise. Only in improvising I was never successful, I think too slowly for that, I think (although: see the page on sources of inspiration).

In 1985 it was 300 year ago that Johann Sebastian Bach was born and the best students of Simon Stelling each gave an organ concert in the Adventskerk, completely devoted to Bach. I then played a fast movement from a trio sonate and the splendid Praeludium et Fuge in E flat major, BWV 552.

With Simon Stelling I furthermore studied the Pièce Héroïque of César Franck and the Symphonische Phantasie und Fuge über 'Wachtet auf, ruft Uns die Stimme' of Max Reger. I did not master Reger's fantasy completely, but I devoted so much time to the ridiculously difficult fugue (that's what I guess is the reason) that in the end I could play it completely from memory, to my own bewilderment …

After a few years of lessons with Simon Stelling I stopped. I did not practice enough any more to take enough profit of it. Since then I practice on my own, sometimes very intensive, or almost not at all.

Sorry, here my translation into English stops

It takes just too much time now to continue – best regards, Rens, Oktober 2018

When I studied astronomy at the Rijksuniversiteit Leiden, heb ik uit belangstelling ook wat vakken van de toen nog bestaande vakgroep musicologie gevolgd, onder meer 'Inleiding in de muziektheorie' van professor Van der Veen. Ik heb vooral goede herinneringen aan Jan van Biezen, bij wie ik onder meer 'De ontwikkeling van de fuga', de Franse orgelmuziek van Titelouze tot Daquin (met ook veel over de orgels) en harmonieleer gestudeerd heb. Een buitengewoon geestige en intelligente man die van vele markten thuis is, wiskunde net zo goed als historische orgelpijpfacturen. Als hij zijn fascinatie voor een muzikaal incident met je wilde delen, liet hij het je tweestemmig horen: de melodie floot hij en tegelijkertijd neuriede hij de tweede stem … ja, denk daar maar eens over na, wie doet hem dat na?!

Harmonieleer gaf Van Biezen, die ik ook wel eens een orgelpijp ter determinatie heb voorgelegd, aan de hand van de strenge regels van rond 1600. We maakten ook individueel opgaven; het leuke was dat de opgaven, door de regels op een bijna wiskundig exacte manier toe te passen, eigenlijk maar tot één oplossing konden leiden. Een enkele keer kon het stemverloop niet opgelost worden zonder een van de regels te overtreden, maar met een beetje nadenken vond je dan wel de 'minst slechte' oplossing (ik noem maar wat: wel een kwintverdubbeling maar geen octaafparallel). Mijn gemiddelde cijfer voor de harmonie-opgaven was een 9,8 …

Tijdens mijn contacten met Simon Stelling ben ik ook een tijd zijn vaste registrant geweest. Later ben ik veel met Petra Veenswijk opgetrokken, ook tijdens concoursen.

Voor wie het niet weet: 'registreren' is het wisselen van de registers van het orgel tijdens het orgelspel, hetgeen met name bij muziek van na 1850 tamelijk veeleisend is (o ja, en blaadjes omslaan, ook al liefst precies op tijd). Het ambacht van het registreren bestaat eruit om de muziek mee te lezen, te zien welke registers moeten worden in- of uitgeschakeld, waar die knoppen te vinden zijn, hoe je dat handig kunt doen, vervolgens terug te zoeken waar de organist gebleven is en vervolgens die registratiewisseling op het juiste moment te doen. Samengevat: het is een enerverende klereklus, ondankbaar omdat je de organist kunt maken of breken, maar de waardering ten opzichte van die voor de organist nogal magertjes is (behalve van de organist zelf).

Dit is zeer leerzaam! Je leert muziek goed kennen die je zelf mogelijk niet speelt en je denkt met de organist mee over de interpretatie, met name bij Simon Stelling, met wie we er vaak een lange maar leuke dag van maakten, ik nam daar toen gewoon de tijd voor. Daarnaast leer je orgels en het optimale gebruik daarvan goed kennen; met name hoe een orgelwerk te realiseren op een elke keer weer ander, en soms beperkt, orgel is leerzaam. Daarbij had ik het geluk dat mijn eigen inzichten serieus werden meegewogen en bovendien kan ik doorgaans beneden horen welke registers de organist boven heeft open staan, dus ik kon tijdens de voorbereiding de klank en balans goed voor de organist beoordelen.

Dan nu nog iets dat ik zou kunnen weglaten of opiniërend met u zou kunnen delen.

Lang na het stoppen met orgelles, maar toch ook al weer lang geleden, heb ik op uitdrukkelijk verzoek eens één keer meegedaan aan een concours. Over het dramatische verloop daarvan (niet speciaal voor mij) en het arrogante gedrag van de vakjury kan ik nog wel eens vertellen. Goed, één ding dan. Na afloop zocht ik de jury op om met Charles de Wolff te discussiëren over hoe je moet omgaan met het tempo aan het einde van de fuga van de Wachet auf van Reger: zou je die sneller en sneller doen (dat komt de muziek niet ten goede, vond ik) of juist gewicht geven door hem breder te spelen (leek me het minst slecht) of zoals sommigen doen zinnen aan het einde te vertragen om richting de volgende zin weer te versnellen (vond ik niet muzikaal). Ik dacht dat De Wolff daarover wel goed zou hebben nagedacht, hij was immers bekend als Regervertolker. Ik kreeg nog net een vluchtig antwoord: de heren wensten niemand te woord te staan en zo snel mogelijk al die amateurs achter zich te laten om de kroeg in te gaan. Ik hoor om me heen dat het een uitzondering moet zijn geweest.

Wat me echter altijd is bijgebleven is de verbijstering van de heren toen ze vroegen van wie ik les had. "Ik heb geen les." Ik begreep die verbijstering helemaal niet, ik zou niet weten wat daar precies vreemd aan was. Bedoelden ze hoe ik zover gekomen kon zijn zonder les, dat ik hoe dan ook iets durfde voor te spelen zonder les te hebben, laat staan zo'n fuga uit een koraalfantasie van Reger?! Ik had geen flauw idee.

In het algemeen word ik behoorlijk gewaardeerd, mensen die me langer kennen weten wat ik goed kan en ook wat ik wat minder goed kan. Ik hoef ook nooit uit te leggen dat ik geen enkel diploma of getuigschrift heb. In het algemeen word ik serieus genomen.

Een enkele keer begrijp ik echter dat je als niet vakmatig opgeleid organist, hoe goed je ook bent opgeleid en wat voor een intelligente luisteraar je ook bent, soms juist nauwelijks serieus wordt genomen. Ik heb vaker in discussies gemerkt dat (sommige?) vakmensen vinden dat je als amateur je leven lang les zult moeten blijven houden. Dat vind ik raar, want vakmensen zijn na een paar jaar uitgestudeerd en gaan verder op eigen kracht. Waarom ik dan niet? Daar ben ik toch slim en muzikaal genoeg voor? Ook al kan ik niet pianospelen en weet ik niet alle details van muziektheorie en muziekgeschiedenis? (Overigens zijn er heel wat dingen die ik beter weet of vaardigheden die ik beter heb ontwikkeld dan sommige vakmusici!)

Recentelijk (Hoogstraten, 2014) maakte ik mee dat een intelligente, niet vakmatig opgeleide speler een indrukwekkend orgelconcert gaf, waarna de organiserend organist diens leraar publiekelijk dankte dat hij die jongeman toch maar mooi zo ver gebracht had. Dat zou je een vakorganist toch niet moeten flikken? Ik vond het een grove belediging, alsof de organist zelf geen hersens heeft.

Comments welcome! rens at rensswart.nl. I am curious.